ARŞİV

Amaç: Önceki çalışmalarda İngilizce özne ilgi tümceciklerinin (xÖİT) nesne ilgi tümceciklerine (NİT) kıyasla daha kolay bir şekilde anlaşıldığı gösterilmiştir. ÖİT ve NİT arasındaki bu bakışımsızlığı açıklamak amacıyla çeşitli varsayımlar ortaya atılmıştır. Çizgisel Uzaklık Varsayımı, boşluk-dolgu gibi bağımlılıklar arasındaki çizgisel uzaklığın (araya giren sözcük sayısının) bu yapıların işlemlenme hızını etkilediğini iddia etmektedir. Yapısal Uzaklık Varsayımına göre ise bu tür bağımlılıkların işlemlenmesindeki belirleyici faktör, boşluğun sözdizim ağacının ne kadar derinlerinde yer aldığı, yani boşluk ile dolgu arasında ne kadar budak olduğudur. Tümce işlemleme desenlerini etkilediği öne sürülen bir diğer etken ise ilgili yapıların sıklığıdır. Sıklığı temel alan yaklaşımlara göre bir dilde sıkça kullanılan yapılar, daha az kullanılan yapılara göre daha kolay bir şekilde işlemlenmektedir. Bu üç farklı varsayım İngilizce gibi baş-ilk dillerde aynı öngörüde bulunarak ÖİT’nin NİT’ye göre daha kolay bir şekilde işlemleneceğini öne sürmektedir. Türkçe gibi baş-son dillerde ise çizgisel ve yapısal uzaklığın öngörüleri farklılaşmakta, Çizgisel Uzaklık Varsayımına göre NİT’nin, Yapısal Uzaklık Varsayımına göre ise ÖİT’nin daha kolay işlemleneceği beklenmektedir. Türkçede daha önce dengeli bir derlem kullanılarak ÖİT ve NİT’ye ilişkin sıklık bilgileri incelenmemiş olup, mevcut çalışma kapsamında dengeli bir derlem kullanılarak bu yapıların sıklığı belirlenecek, böylelikle yapısal sıklığı temel alan yaklaşımların bakışımsızlığın yönüne ilişkin öngörüsü tespit edilecektir. Çalışmanın amacı yukarıda bahsedilen tümce işlemleme kuramlarının Türkçe ilgi tümceciklerinin işlemleme sürecine ilişkin olarak ortaya koyduğu hipotezlerin test edilmesidir. Yöntem: Çalışma kapsamında bir göz izleme deneyi gerçekleştirilmiş, anadili Türkçe olan otuz altı tek dilli yetişkin deneye katılmıştır. Katılımcılar ÖİT ve NİT içeren tümceler okurken göz izleme cihazı ile göz hareketleri kaydı alınmıştır. Deney tümceleri içerisinde ilgi alanları şu şekilde belirlenmiştir: ilgi tümceciği içerisindeki ad ve eylem, baş sözcük, taşma alanı ve ana tümcenin eylemi. Her bir ilgi alanı üzerinde katılımcıların sergilediği ilk sabitleme süreleri, toplam okuma süreleri ve geriye dönüşler (regresyonlar) analiz edilmiştir. Göz izleme çalışmasına ek olarak sırasıyla ÖİT ve NİT belirten -(y)An ve -DIK+iyelik biçimbirimlerinin sıklıkları, Türkçe Ulusal Derlemi kullanılarak tespit edilmiştir. Bulgular: ÖİT içeren tümcelere kıyasla NİT içeren tümcelerde daha fazla anlama hataları yapılmış, katılımcılar NİT içeren tümcelerde daha fazla toplam okuma süreleri ve geriye dönüşler sergilemiştir. Dolayısıyla hem anlaşılma oranları hem de göz hareketleri bakımından NİT yapılarının ÖİT yapılarına göre daha fazla işlemleme güçlüğünü beraberinde getirdiği saptanmıştır. Bu farklılık baş sözcüğün hemen ardından gelen taşma alanında görülmüştür. Derlem incelemesi neticesinde ise Türkçede -(y)An biçimbirimi ile kurulan ÖİT yapılarının -DIK+iyelik biçimbirimleriyle kurulan NİT yapılarına göre daha sık kullanıldığı saptanmıştır. Sonuç: Çalışmadan elde edilen bulgular, İngilizce gibi baş-ilk dillerde elde edilen sonuçlara benzer olarak baş-son Türkçede ÖİT’nin, NİT’ye göre daha kolay işlemlendiğini göstermiştir. Bu sonuç, sözdizimsel yapıyı temel alan Yapısal Uzaklık Varsayımının öngörüleriyle örtüşmekte, Çizgisel Uzaklık Varsayımının tahminleriyle uyuşmamaktadır. Bununla birlikte elde edilen bulgular yapısal sıklığı temel alan yaklaşımların öngörüleri ile de tutarlı görünmektedir. Genel olarak bakıldığında çalışmadan elde edilen bulgular birçok dilde gözlenen ÖİT ve NİT bakışımsızlığını desteklemektedir. Çalışma neticesinde sözdizimsel yapı, yapısal sıklık ve morfolojik bilgiler dahil olmak üzere bir dizi faktörün, ilgi tümceciklerinin işlemlenme desenini şekillendirdiği ve sınırlandırdığı sonucuna varılmıştır.

Aksan, Y. et al. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). In Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). Istanbul, Turkey. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html

Aydın, Ö. (2007). The comprehension of Turkish relative clauses in second language acquisition and agrammatism. Applied Psycholinguistics, 28, 295-315.

Aydın, Ö., & Zagvozdkina, V. (2019). İlgi Tümceciklerinin işlemlemesinde özne-nesne bakışımsızlığı, Yay. İşeri, K., Çapan Tekin, S., Aydın Öztürk, E. Sözmez Öz, E, Schneider, Z. Dilbilimde Güncel Tartışmalar 2019 (pp. 47-57). Ankara: Dilbilim Derneği Yayınları.

Betancort, M., Carreiras, M., & Sturt, P. (2009). The processing of subject and object relative clause in Spanish: An eye-tracking study. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 62, 1915-1929.

Bever, T. (1970). The cognitive basis for linguistic structures. In J. R. Hayes (Ed.), Cognition and the Development of Language (pp. 279-352). New York: John Wiley and Sons.

Bever, T. G., & McElree, B. (1988). Empty categories access their antecedents during comprehension. Linguistic Inquiry, 19, 35–43.

Boran, B. (2018). The Role of context on processing of Turkish subject and object relative clauses. Unpublished MA thesis, Hacettepe University.

Bulut, T., Cheng, S. K., Xu, K. Y., Hung, D. L., & Wu, D. H. (2018). Is there a processing preference for object relative clauses in Chinese? Evidence from ERPs. Frontiers in Psychology, 9:995.

Bulut, T., Hung, Y. H., Tzeng, O., & Wu, D. H. (2017). Neural correlates of processing sentences and compound words in Chinese. Plos One, 12(12), e0188526.

Bulut, T., Uysal, H., & Wu, D. H. (2016). Processing asymmetry between subject and object relative clauses in English as a second language. Dilbilim Dergisi, 1(29), 45-68.